De Efteling op televisie zien is niet zo zeldzaam, want buiten de talrijke TV-reclames zijn er ook nog eens heel wat programmamakers die de Efteling maar wat graag als sfeervol decor voor hun uitzending gebruiken. Dat begon al in de jaren ‘80 met spelprogramma's als “Sterrenslag” en “Ter land, ter zee en in de lucht” en ging tot op heden door met “Het staatslot op locatie”, “Man bijt hond” en talrijke andere programma’s. De Efteling zélf als centraal element in een TV-programma is echter heel wat zeldzamer. Op “Dromen met open ogen” uit 1992 na was de Efteling nooit echt duidelijk het onderwerp op tv. Gelukkig is daar sinds het jubileumseizoen 2002 verandering in gekomen. Veel nieuwsprogramma's hebben aandacht gegeven aan PandaDroom, de nieuwe attractie voor 2002, en aan het feit dat het Kaatsheuvelse sprookjespark al vijftig jaar bestaat. De Efteling zelf vond het blijkbaar ook tijd worden om de geschiedenis van het park aan een groot publiek te vertellen en deed dit in de vorm van een documentaire voor de publieke omroep. Deze documentaire werd op 9 mei 2002 om ongeveer 18.15 op Nederland 2 uitgezonden door de TROS en is nu te koop in de winkeltjes van het park als VHS-tape.

De documentaire vertelt de geschiedenis van het park in chronologische volgorde, maar behandelt, in tegenstelling tot het jubileumboek, niet ieder jaartal uitvoerig. Soms wordt niet eens vermeld in welk jaar iets gebeurde of een attractie werd geopend en is het wachten tot dat de commentaarstem (Thom Hoffman, bekend acteur, die volgens het personeelsblad Efteldingen alle teksten op 3 mei heeft ingesproken) naar het volgende onderwerp gaat, waar dan meestal wel een tijdsindicatie bij wordt gegeven. Op die manier is nog enigszins te achterhalen in welk jaar het vorige gebeurde. Dit had simpelweg voorkomen kunnen worden door jaartallen in beeld te laten verschijnen zoals dit ook met de namen van personen is gedaan.

De documentaire (met -lang leve de sluikreclamewet- op tv de titel "50 jaar Sprookjes in Kaatsheuvel" en op band de naam "50 jaar Sprookjes in de Efteling") begint met het bespreken van de herkomst van de naam “Efteling”. Er wordt verteld dat de etymologie hiervan nog steeds een raadsel is, net zoals men dit schrijft in het jubileumboek “Kroniek van een Sprookje". Ik had altijd gedacht dat de Efteling er in 1999 helemaal uit was waar haar bijzondere naam vandaan kwam, en daarom de herberg van Tafeltje dek je "De Ersteling" noemde, maar als beide jubileumpublicaties dit nu tegenspreken, ga ik er maar vanuit dat het nog steeds niet honderd procent zeker is. De documentaire vervolgt met het bekende van-sportpark-tot-speeltuin-verhaal, met daarbij wel flink wat zwart-wit beelden die nog nooit eerder vertoond zijn. Uiteindelijk komen de drie dochters van Van der Heijden aan het woord. Nouja, twee ervan vertellen tijdens de uitzending wat. Zeer uniek zijn de beelden van Burgemeester Van der Heijden en van Peter Reijnders, want hoe kort ze ook zijn, ik durf te wedden dat dit ongelooflijk graafwerk moet hebben gekost in de archieven van de Efteling, de gemeente Loon op Zand, of van de families Van der Heijden en Reijnders.

Ook de drie dochters van Peter Reijnders komen aan het woord en in tegenstelling tot de dochters van burgemeester Van der Heijden willen deze drie dames maar al te graag laten merken dat ze aanwezig zijn; als er één iets vertelt, zitten de andere twee er door heen te gniffelen (en eventjes zelfs wat door heen te murmelen). Dit is beslist niet negatief bedoeld hoor; het lijkt me geweldig als deze dames eens gezellig op de thee komen. In het begin komen er nogal wat brieven en tekeningen in beeld, wellicht omdat er niet voldoende oorspronkelijk filmmateriaal is om aan te sluiten bij datgene dat door de commentaarstem verteld wordt. Ingrid van de Weijer, de nogal Vlaams klinkende biograaf van Anton Pieck, vertelt kort hoe de werkkamer van Pieck er uit heeft gezien. Toen ik dit zag dacht ik meteen "Waar ken ik dit van. Dit heb ik eerder gezien". En ja hoor: dit beeldmateriaal komt rechtstreeks van de Anton Pieckdocumentaire die in 1995 werd uitgezonden en gedurende het Jubileumseizoen te zien was in “In den bonte Harlekeyn”.

Chris Sprangers is de eerste Eftelinger die in de Ballonvaarder word geïnterviewd, of in ieder geval in beeld komt tijdens de documentaire. Hierna komt dan de bouw van het Sprookjesbos aan bod. De bouw van Doornroosje, Langnek, het Herautenplein, Sneeuwwitje en Kabouter Kleine Boodschap: stuk voor stuk passeren ze de revu. De gezusters Reijnders vertellen wat leuke anecdotes over Doornroosje en Sneeuwwitje. Het is toch wel bijzonder om die dingen die we al lang wisten te horen uit de mond van mensen die ook daadwerkelijk lang, heel lang geleden, betrokken waren bij dat alles. Wat hierna volgt is een verslag van de opening van het Sprookjesbos, ook weer geïllustreerd met uniek beeldmateriaal. Het zal wel geen echt beeldmateriaal van 31 mei 1952 zijn, maar gelukkig duidelijk wel van die allereerste beginperiode.

Wanneer de documentaire aankomt bij het jaar 1953 wordt aandacht gegeven aan de komst van het Zwembad. Bij zwart-wit beelden van een dame die in het water duikt zien we ook nog even het Café-Restaurant (het huidige Ballonvaardercomplex), dat in hetzelfde jaar gereed kwam, boven de bomen uit steken. Vervolgens worden er door bezoekers gemaakte homevideo-opnames danwel 8mm-filmbeelden vertoond. Heel erg vervelend is het feit dat deze bezoekers zelf hun verhaal mogen doen op een bank vóór hun unieke beelden (met behulp van chromakeying zoals we dat kennen van Erwin Kroll), waardoor ik gewoon de enige beelden die ik ooit heb gezien van de oude Chinese Nachtegaal niet goed te zien krijg. De vader vertelt dan nog even, laconiek bedoeld, dat je je vroeger niet in ontbloot bovenlichaam in de Efteling mocht begeven. Leuk en wel, maar dit heeft bijna vijftig jaar lang in het parkreglement gestaan.
 

Het Kinderspoor wordt op een zelfde manier voorgesteld: weer met unieke beelden. Spontaan komen er mooie jeugdherinneringen boven. Daarna de Poppenkast: wat een ongelofelijk irritant stemmetje horen we hier. Het piepstemmetje dat de poppenkastspeler opzet blijft je gewoon achtervolgen op een erg vervelende manier. Ze hadden deze man ook zonder problemen kunnen gebruiken om horrorfilms in te spreken. Brrr. Nog geen minuut later krijgen we nog een piepstemmetje te horen, ditmaal van één van de dochters van Reijnders die even heel droog vertelt hoe ze de stem van de heks heeft ingesproken. Erg leuk is dat een kleinere attractie ook wordt voorgesteld; de Kip aan het Anton Pieckplein. Natuurlijk krijgen we alweer het verhaal over de eiervullende fraters uit Tilburg te verwerken. Echt zo’n anecdote uit het ijzeren reportoire van “leuke verhalen van lang geleden”. Gelukkig wordt het woord toch snel weer gegeven aan een van de giebelende dochters van Reijnders, die ons vertelt dat haar vader de reactie van kinderen erg belangrijk vond.

Hierna wordt er toch duidelijk wat meer tempo in de documentaire gezet. De komst van de Stoomcarrousel (zeker voor Anton Pieck een geweldig moment) wordt slechts kort genoemd, terwijl er in het jubileumboek toch een hoofdstukje aan wordt gewijd. Ezeltje-strek-je komt ook nog even kort voorbij (maar toch ook weer met uniek beeldmateriaal) en dan krijgen we het verhaal van een bezoeker die zelf als kind niet was weg te slaan bij de Fakir en precies het zelfde gedrag herkent bij zijn eigen kind, jaren later. Was de Efteling maar bij iedereen erfelijk...

Nu komt er een gedeelte waar mijn broertje echt hard om heeft moeten lachen. Het moet voor bezoekers van nu, gewend aan horeca alom, ook een vrij lachwekkend beeld zijn: dikke dametjes die gewoon een heel brood en broodmes meenemen en op de picknickweide net doen of ze in de keuken staan (en dan ook nog eens dat melige muziekje eronder). Dat dit vervolgens een inleiding blijkt te zijn op Holle Bolle Gijs, had ik wel verwacht. Helaas helaas, weer gaat de Efteling hier, net als in het jubileumboek, lomp in de fout met hun legendarische schrokop: te weinig aandacht en het verkeerde jaartal. De bezoeker die hierna aan het woord komt wil ik liever niet in een al te slecht daglicht stellen; misschien heeft de goede man een ziekte of afwijking en het zou erg sneu zijn om zo iemand dan hier de grond in te boren. Het is ook meer de schuld van de Efteling zelf. Ze hadden toch maar beter de frisse dochters het verhaal kunnen laten vertellen. De inleiding van de goede man komt uit bij de Muzikale Paddestoelen. En zo zijn we al weer beland in 1962. De paddenstoelen krijgen zo wel een erg late vermelding. Ik zou toch zweren dat die al vanaf 1952 van de partij zijn.

De Indische Waterlelies krijgen gelukkig, in tegenstelling tot veel eerdere (en latere) projecten, weer echt de aandacht die het grootse sprookje verdient. Unieke en erg bijzondere beelden (met een heel houterige heks) vullen het scherm. De dochters van Reijnders vertellen weer lekker verder en er zijn zelfs beelden van het incognitobezoek van koningin Fabiola! Geweldig! We krijgen te horen dat Peter Reijnders het vanaf nu voor gezien houdt. Bij Anton Pieck, wat verderop in de documentaire, wordt dit toch heel wat minder duidelijk verteld. Ton van de Ven komt dan nu ook voor het eerst in beeld en daar smullen we weer allemaal van. Had hij maar de documentaire ingesproken in zijn eigen woorden... Wat er dan volgt is zeer bijzonder (en ook helaas erg vaag) beeldmateriaal van de bouw van het Diorama. Het is een vreemd gezicht om al die huisjes en kasteeltjes nog gewoon in hun oorspronkelijke piepschuimkleur te zien. En Ton die daar volop rokend middenin zit.

Vervolgens worden we getrakteerd op de zoveelste versie van het kromgeslagen-schoorsteenverhaal, dit keer persoonlijk verteld door de enige overlevende betrokkene, Mari van Heumen. Soms is het net of het het enige bijzondere is wat hij heeft meegemaakt, want iedere keer dat hij op tv is of in een blad staat vertelt hij hetzelfde verhaal. Dat we in het jubileumboek eindelijk ook eens een andere gebeurtenis kunnen lezen, en na het schoorsteenverhaal in de documentaire ook nog even het waslijnverhaal te horen krijgen, mag een wonder heten. Maar goed, even terug naar dat schoorsteenverhaal zelf; we krijgen het schoorsteentje te zien en ik ben zelf ook vaak gaan kijken naar dat pijpje op het dak van het Kabouterhuisje: het staat helemaal niet scheef en er is bijna geen deuk (drie kleintjes maar) in te ontdekken! Mari zal hem destijds wel zo naar z'n mallemoer hebben geholpen dat er meteen een nieuw schoorsteentje op kon. Nou ja, hij weet het in ieder geval wel enthousiast te vertellen.

We hebben deel één van de documentaire er nu op zitten. De documentaire bestaat namelijk duidelijk uit twee delen. De eerste periode, van 1952-1972, wordt vooral besproken aan de hand van uniek beeldmateriaal van vroeger, bezoekers die een eigen bandje laten zien en daar iets over vertellen, en interviews met de dochters Reijnders en Van der Heijden. Voor de vroege periode is, zoals vaak in Eftelingpublicaties, weer het grootste deel van de beschikbare tijd uitgetrokken. Dit heeft tot effect dat deel twee, de periode 1976-2002 (ja, er worden even drie onbelangrijke jaren uitgegooid), echt een afraffeling en race tegen de klok is geworden. Veel attracties worden gewoonweg helemaal niet besproken en van uniek beeldmateriaal is bijna geen sprake meer. Wel moet gezegd worden dat dit deel op de VHS-versie van de documentaire die in het park te koop is (en uitgezonden is door Omroep Brabant) echt stukken beter is dan de TROS-versie. In de langere versie van de documentaire komen we namelijk heel wat meer te weten over een aantal attracties en bovendien komt Lex Lemmens (met zijn naam - enorm slordig - verkeerd gespeld in de onderschriften) ook nog eens heel wat meer aan het woord. [redactie WWCW: en van de heer Lemmens kun je nooit genoeg beeldmateriaal en quotable tekst beschikbaar hebben...]

Lex komt meteen lekker in zijn gebruikelijke verteltempo en begint ons enthousiast te vertellen over de techniek van het Spookslot, met al zijn excentriekjes en wat niet dies meer zij. Na wat mooie oude beelden van de bouw van het slot (!) is het beeldmateriaal van de voorstelling in de kloostertuin helaas erg teleurstellend. Geen beelden anno 1978, maar gewoon van de parkband geplukt spul. Toen de documentaire op televisie werd uitgezonden was ik hier in toch echt erg teleurgesteld, maar ik moet zeggen dat Lex in de videoversie toch heel wat goedmaakt door te vertellen hoe in teamverband de mooiste dingen zijn ontstaan bij het bedenken en bouwen van deze voor die tijd enorme attractie. Wat daarna wordt verteld over de Python vind ik dan weer absoluut onduidelijk; er had veel meer moeten worden verteld over het feit waarom de Python er moest komen en welke strijd de Efteling heeft moeten leveren om de achtbaan er te laten komen. De beelden stellen dan weer niet teleur: foto's van de bouw én ook nog eens een oud onride-filmpje.

Na het Spookslot en de Python gaat de documentaire weer een flinke stap bergafwaards. We zien slechts wat korte beelden van de schipschommel “de Halve Maen”, om daarna meteen door te gaan naar Fata Morgana. Van de attracties die in de periode tussen deze twee projecten werden gebouwd wordt slechts een deel nog even genoemd. Voor het Carnaval Festival, de Oude Tufferbaan en de Polka Marina is zelfs het noemen van de naam schijnbaar te veel moeite. Al eerder in de documentaire is heel wat overgeslagen; de Stoomtrein, Draak Lichtgeraakt en de Gondoletta: geen van allen krijgen ze een vermelding. Verderop zal het zelfde lot de Pagode, de Pegasus, het Doolhof en zelfs het Huis van de Vijf Zintuigen treffen. En wat te denken van de nieuwere sprookjes? Alleen de Trollenkoning en de Reus & Klein Duimpje worden nog besproken en getoond. Van sommige attracties vind ik het begrijpelijk dat die geen aandacht krijgen, maar attracties als de Piraña en Carnaval Festival zijn toch wel bijzonder genoeg om er iets van te laten zien?

Fata Morgana krijgt, in vergelijking met de rest, gelukkig aardig wat welverdiende seconden. Vooral de beelden van de kelders met de inmiddels legendarische schijven zijn voor zowel fans als de gemiddelde bezoeker erg intressant. Toch wordt de meeste tijd opgevuld met beelden vanuit de scenes zelf. Als je goed kijkt is te zien dat deze ook nog eens erg recent zijn, maar niet van de parkband afkomstig zijn. De beelden komen wat onprofessioneel over. Een attractie als Fata Morgana is vast en zeker mooier in beeld te brengen. Ik had ook hier liever beelden uit 1986 gezien, compleet met het publiek dat toen helemaal overdonderd de attractie uit kwam. De Trollenkoning komt natuurlijk ook nog even aan bod, want de robot heeft hele dure en mooie machinerietjes en dus moet hij in beeld.

Bij het Volk van Laaf wordt net als bij Fata Morgana beeldmateriaal gebruikt dat erg recent is en Ton van de Ven weet mij hier weer te verblijden met een zin waardoor mijn woordenschat is aangevuld: “Hovaardij” of iets dergelijks; ik weet niet eens hoe je het schrijft. Peter Koppelmans (twee jaar geleden kende ik de man nog niet eens van naam en nu is het net of hij alles voor de Efteling deed en doet) vertelt nog wat voor een leuk werkje het was om de Laven, waarvoor slechts enkele mallen gebruikt zijn, toch allemaal verschillend te maken. Hierna volgt dan Droomvlucht, nog steeds de trots van het park. Ik geloof dat deze attractie op de videoversie van de documentaire het meest uitgebreid wordt behandeld van alle grote attracties, maar dat komt ook omdat het beeldmateriaal in die versie is aangevuld met beelden van de documentaire “Dromen met Open Ogen” Sommige andere beelden waren duidelijk bedoeld voor deze Droomvluchtspecifieke documentaire, maar zijn hier uiteindelijk niet in terecht gekomen. De twee jongetjes op de bank ("Ik zou er wel vijf keer per dag naar toe willen") konden maar beter achterwege gelaten worden. De rechter van het stel zegt niet echt veel bijzonders en de linker wil duidelijk alleen maar op tv komen. Ton sluit Droomvlucht gelukkig af met een pracht van een zin, met nog een aanstekelijk lachje ook.
 

Het mooie van de videoversie is dat je kunt doorspoelen. Dat doe ik na de bespreking van Droomvlucht dan ook met genoegen. Die “reclames” voor het Hotel en het Golfpark die we ook al op de parkband tegenkomen kan ik écht niet meer zien. Terug op normale snelheid vallen we midden in de Sprookjesshow, die met beelden van het nummer "Wij zijn vrij" uit de versie van de afgelopen vier jaar aan bod komt. Ik kan me wel wat betere gedeeltes voorstellen, maar oké, we hebben al veel moeten verdragen tijdens deze documentaire, dit kan er nog best bij. De behandeling van een attractie met de geschiedenis van en het omvangrijke ontwikkeltraject als Villa Volta is te slecht voor woorden en ook Vogel Rok mag blijkbaar vooral niet te lang in beeld (Goh...) Maar waarom dan juist de Reus van Klein Duimpje wel? In het jubileumboek krijgt deze reus ook al zo veel aandacht in het beeldmateriaal. Wat is dat toch met die bovenmaatse polyesterklomp? Repelsteeltje wordt overgeslagen en de jaren 1999, 2000 en 2001 worden voor het gemak ook gewoon maar geskipt. Nahja, op de komst van de Winter Efteling na dan. En net wanneer bijna het hele geheim van de Efteling is ontrafeld, probeert decorateur Henk Harting wat krampachtig in de rol van het sprookje te blijven.

De laatste beelden van de documentaire zijn gereserveerd voor het jubileumjaar 2002. Het nieuwe Eftelingtheater komt niet in beeld, want ja, dat is natuurlijk nog niet af. Van de Wonderlijke Eftelingshow met magiër Hans Klok wordt de reclame vertoond en van PandaDroom vind ik het beeld van de zaal met die rookpluim erboven wel leuk. Het is net of er iemand van woede is ontploft. Sommige eerder genegeerde attracties komen nu pas in beeld (met beelden die ook gewoon van de parkband afkomstig zijn). De documentaire eindigt gelukkig met het beste: het levensmotto van Ton van de Ven voor de Efteling. Hij spreekt dit duidelijk niet alleen omdat hij erg bescheiden is, maar omdat hij het ook echt meent.

De Efteling laat met deze documentaire helaas toch echt een uitgelezen kans liggen. Er was zoveel mogelijk. Ik weet wel dat de tijd die beschikbaar is voor een televisie-uitzending kort is, maar dit had een heel wat uitvoeriger versie op koopvideo toch niet in de weg hoeven staan? Het ergste van alles is misschien echter wel het feit dat de documentaire weer alleen op VHS en niet op DVD te koop is. Vrijwel alle instellingen en bedrijven geven tegenwoordig hun beeldmateriaal op DVD uit, maar de Efteling niet. Zou er hier in Nederland echt zo weinig vraag zijn naar een mooie DVD met Eftelingmateriaal, dat het niet winstgevend is om dit uit te brengen? Ik heb echt m’n twijfels. Laatst zag ik zelfs wat B-tekenfilms van onbekende studio's in de aanbiedingsbakken van de Free Record Shop: op DVD. Ik denk dat de Efteling gewoon te bang is om het risico te nemen, want kans lopen op een verliesje, al is die nog zo klein, mag in deze dure tijden natuurlijk absoluut niet gebeuren.