De komst van het vijftigjarig jubileum van de Efteling bracht met zich mee dat het oude Eftelingwapen ook weer boven water kwam. Het wapen is opnieuw afgebeeld op de parkfolder (zij het in moderne vorm) en komt naar alle verwachtingen ook weer, zoals vroeger, op het fotoboekje te staan. Verder is het wapen tegenwoordig nadrukkelijk in het park terug te vinden boven de plattegrond op het Dwarrelplein. Een ander exemplaar bevindt zich in het decor van het vervloeckte huys.

Zoals ieder wapen komt ook dit wapen voort uit de beginselen van de Heraldiek. Heraldiek, of wapenkunde, is de wetenschap die wapenschilden, de gekleurde emblemen behorende bij een individu, een familie of een gemeenschap, bestudeert. Hun opmaak wordt bepaald door de specifieke regels van de wapenkunde die het middeleeuwse Europese heraldische systeem onderscheiden van alle andere embleemsystemen, zij het vroeger of later, militair of burgerlijk (Michel Pastoureau, Heraldry - Its Origins and Meanings, London 1997). Nu was Anton Pieck, die dit wapen in het begin van de jaren zeventig vervaardigde, natuurlijk geen heraldicus. Toch is het interessant om eens te achterhalen in hoeverre Pieck zich aan de regels van de wapenkunde gehouden heeft.

    Oorsprong van de wapenkunde
Voordat we het Eftelingwapen onder de loep gaan nemen is het misschien leuk eens te kijken naar de oorsprong van zulke wapens. Wapens doken in Europa ineens op tegen het midden van de twaalfde eeuw. Hoewel er veel theorieën zijn bedacht bestaat er geen zekerheid over de reden voor deze snel opkomende vraag naar onderscheidende symbolen. In diezelfde tijd gingen ridders tijdens een toernooi helmen gebruiken die hun hele gezicht beschermden, en maakten het op die manier onmogelijk voor andere ridders hen te herkennen. Om zichzelf tijdens een gevecht te identificeren schilderden de ridders hun eigen kentekens op hun wapens. Deze symbolen gingen op den duur over van vader op zoon en werden zodoende een teken van de familie en niet meer van een individu. Later raakten de familiewapens van de heren, die inmiddels al jaren van generatie op generatie werden doorgegeven, ook ingeburgerd als wapen voor het bezit van die heren. Zij werden als zodanig gehandhaafd, ook na de dood van een heer. Zo bestaat het wapen van de gemeente Eindhoven (woonplaats van een groot deel van het WWCW-team) uit delen van de wapens van de Hertog van Brabant en de heer van Cranendonk.

Degenen die de leiding hadden over toernooien waren de herauten. Het was hun taak alle verschillende wapens die de ridders gebruikten te beschrijven. Tijdens een echte oorlog, waar de heer zelf ook aan mee deed, was het de taak van de herauten om de verschillende troepen met hun verschillende wapenschilden te organiseren.
Na verloop van tijd ontstond de noodzaak tot inventarisatie van de verschillende symbolen, niet alleen om verwarring te voorkomen, maar ook om de mensen ermee bekend te maken. De taak van inventarisatie werd aan de herauten (heraldici) gegeven - vandaar dat dit vak bekend werd als heraldiek. Met behulp van de door hen verkregen kennis kunnen heraldici ook nieuwe wapens ontwerpen voor een bepaalde persoon, familie of overheid, gebaseerd op historische gegevens over voorvaderen en/of het gebied van herkomst.

   Het Eftelingwapen
Het is de bedoeling dat een wapen een verantwoord herkenningsteken is. Een wapen vertegenwoordigt het cultuur-historisch erfgoed en de eigen identiteit. Een wapen mag geen kermisattractie zijn: op het schild dient een eenvoudige, goed herkenbare voorstelling te worden geplaatst, bij voorkeur van historische en symbolische aard. Deze voorstelling dient een minimum aan wapenfiguren of -tekens te bevatten. Verder moet het geheel worden uitgevoerd in duidelijke primaire kleuren.
De wapenkunde maakt gebruik van metalen, kleuren en vachten. De oude herauten noemden de kleuren naar planeten en edelstenen. Het aan het eind van de zestiende eeuw bedachte stelsel van punten en arceringen voor de verschillende kleuren wordt sinds 1838 algemeen toegepast.


Anton Pieck schijnt zich tot op zekere hoogte aardig aan bovenstaande richtlijnen gehouden te hebben. Wat eruit springt wanneer we naar het wapenschild kijken is natuurlijk het gebruik van de symbolen. Iedereen kent Kabouter Efteling (of de Kleine-Boodschap-Kabouter) en de Sprookjesbosheks van oude afbeeldingen, pictogrammen en natuurlijk hun aanwezigheid in het park. Zij komen al voor sinds de eerste dagen van het Sprookjesbos en zijn zeker symbolisch voor deze wieg van de Efteling. Deze symbolen worden weergegeven in een gevierendeeld wapenschild. Ieder van die onderdelen noem je een kwartier, en die kwartieren worden genummerd vanuit linksboven in een Z-richting. Centraal in het wapenschild (dat noem je dan een hartschild) staat het gemeentewapen van Loon op Zand afgebeeld. Dat verwijst natuurlijk naar het toenmalige beheer van het park, de gemeente waaraan de Efteling zoveel te danken heeft. De drie schoenmakershamers, toegevoegd in 1914, herinneren aan de toentertijd plaatselijke belangrijke schoenindustrie. De drie horens verwijzen naar het geslacht Van Horne, dat van 1269 tot 1383 de heerlijkheid Venloon (later Loon op Zand) bezat. Bovenop het Eftelingwapenschild vinden we een ridderhelm, in dit geval een traliehelm. Op de helm zijn dekkleden aangebracht (deze werden gebruikt als bescherming van het ingeblikte hoofd tegen de warme zon), dat zijn die krullen aan weerszijden van de helm. Aan de helm zitten verder nog twee omhoog-wijzende vleugels bevestigd (dat heet een vlucht), met daartussen een gouden appel, natuurlijk voor de Pomme d’Or. Vlucht en appel samen worden het helmteken genoemd. De aanhechting van het helmteken en de dekkleden aan de helm wordt gecamoufleerd door een kroontje (een helmkroon). Dit alles wordt aan weerszijden ondersteund door twee schildhouders, typische Sprookjesboskabouters, die half geknield rusten op een lint met het devies “De Efteling”. Later meer over de eventuele betekenis van deze randonderdelen.

Wanneer we de globale opzet bekijken is er sprake van op zich heraldisch verantwoorde onderdelen in dit wapen. Van een goed wapen moet echter ook een accurate heraldische beschrijving te maken zijn. Dat blijkt bij het Eftelingwapen toch nog moeilijker dan het misschien aanvankelijk lijkt. Niet de minste reden daarvoor is dat de Efteling niet bepaald consequent is met het kleurgebruik binnen het wapen. Zo komt de ‘sokkel’ van Kabouter Efteling voor in bruin, in azuur (blauw), in keel (rood) en in sabel (zwart). De ondergrond van de heks is nu eens van keel, dan van zilver (wit) en dan van azuur. De hozen van de kabouters die het wapenschild dragen zijn soms azuur, soms sinopel (groen) en soms goud (geel). De dekkleden zijn de ene keer sinopel, de andere keer van zilver.
Op de afbeelding van het wapen op het Dwarrelplein is er helemaal een potje van gemaakt: er is een koningsmantel over het schild heen gedrapeerd waardoor een gedeelte van het schild aan het oog onttrokken wordt. De helm en het helmteken zijn hier volstrekt uniek: zo bombastisch zijn ze op geen enkele andere afbeelding te vinden. Van dekkleden, een helmkroon en schildhouders is hier helemaal geen sprake.
Wanneer we kijken naar de meest recente uitvoering van het wapen op de parkfolder van 2002 zien we tegenover een fraai modern uitgevoerd wapenschild een rampzalige eenheid van helmartikelen. Wat voor de vlucht moet doorgaan lijkt op de veren van een kaalgeplukte kip. Waar de dekkleden van zijn samengesteld is helemaal een raadsel, maar het lijkt op een groentenschotel in de vorm van oosterse draken.

Het moderne wapen op de parkfolder heeft echter wel een aantal stapjes voor op de oude uitvoering van Anton Pieck. Op die oude tekening zien we bijvoorbeeld een helmkroon waarvan de edelstenen niet juist gerangschikt zijn en waarvan de bladeren niet juist getekend zijn. Ook de kleurenverdeling binnen de kwartieren van Kabouter Efteling zijn niet gelijk (vergelijk de twee maar eens) en ook niet erg logisch: meestal wordt een kwartier exact in het midden gedeeld, maar hier lijkt sprake van een verdeling van éénderde ten opzichte van tweederde (maar dat is wel toegstaan). De dekkleden hebben normaal gesproken een andersgekleurde voering, maar in de originele uitvoering van het Eftelingwapen is hier niets van terug te vinden. Wanneer we kijken naar de parkfolder, zien we een kroon waarop de edelstenen een stuk logischer zijn aangebracht en waarvan de bladeren drie punten hebben, zoals het hoort (de kroon is eigenlijk nog steeds te complex voor een helmkroon, maar goed). De kleurenscheiding in de kwartieren van de kabouter is exact op de helft gezet. De dekkleden over het nieuwe wapen, hoewel van een erg vreemd materiaal, bevatten toch al meer dan één kleur. Wat echter niet veranderd is, is de helm met daarop bevestigd een hartje in een andere versiering. Dit is niet noodzakelijk incorrect, maar meestal zien we om een traliehelm een ketting met een medallion hangen. Het wapen op de parkfolder is verder driedimensionaal uitgevoerd en dat is voor een uitvoering op papier een grote vooruitgang. Tenslotte zijn kabouters en heksen, als heraldische figuren, uiterst zeldzaam. Maar over deze laatste twee punten gaan we hier even niet flauw doen.

Als we toch de oorspronkelijke tekening van Anton Pieck erbij nemen, volgens de parkplattegrond van 1978, komen we tot de volgende beschrijving. Dit is een moderne heraldische beschrijving, een klassieke beschrijving met officiële termen zou de lezer alleen maar vermoeien.

Het lukt uiteindelijk dus wel om er een heraldische beschrijving van te maken. Eigenlijk zouden de kabouter en de heks tot in de kleinste details moeten worden beschreven, maar omdat het hier toch gaat om een algemeen bekende manier van afbeelden van deze figuren, volstaat het ook op deze manier.

Voor zover dat mogelijk is, is het wapen echter alleen in de meest recente uitvoering correct (tenminste wat betreft het wapenschild zelf). Zoals eerder beschreven schort het in de oudere uitvoering nogal aan juiste verhoudingen en dergelijke. Maar ook in de nieuwe versie zien we nog steeds de schildhouders en het helmgebeuren. De schildhouders zijn niet noodzakelijk foutief, hoewel ze in het dagelijks leven met schaarste toegepast worden op gebiedswapens. De keuze voor kabouters als schildhouders is natuurlijk wel erg origineel. Helm, helmtekens e.d. worden eigenlijk alleen voor familiewapens gebruikt. Doorgaans wordt op gemeentewapens, indien van toepassing, gebruik gemaakt van een wapenkroon met een breedte van ongeveer het gehele schild, die dan ook direct op het schild staat. Een helm op een gebiedswapen is het gevolg van een foutieve overname van een familiewapen van de heer van dat territorium. Het lint met devies misstaat niet in combinatie met de schildhouders, het maakt het geheel met schildhouders zelfs wat fraaier en geeft het ensemble een sluitstuk aan de onderkant. Dit alles er vanuit gaande dat de Efteling gezien kan worden als een gebied (soort gemeente); voor natuurparken wordt doorgaans immers geen wapen ontworpen.

Concluderend kunnen we zeggen dat wanneer we het Eftelingwapen puur heraldisch bekijken, er natuurlijk geen moer van klopt. Het wapenschild op zich is dan nog het meest geschikt, de manier waarop heks en kabouter zijn uitgevoerd is namelijk wel heraldisch geheel verantwoord. Maar als we de regels een beetje met een korreltje zout nemen (wat ook gerust mag) is dit wapen geen verkeerd wapen voor de Efteling. Dit wapen is een verantwoord herkenningsteken. Het vertegenwoordigt het cultuur-historisch erfgoed en de identiteit van de Efteling. Op het schild is een eenvoudige, goed herkenbare voorstelling geplaatst van historische en symbolische aard. Deze voorstelling bevat een minimum aan wapenfiguren. Verder is het geheel uitgevoerd in duidelijke primaire kleuren (de oorspronkelijke versie althans). Het wapenschild zelf is dan ook prachtig. Er kunnen vraagtekens gezet worden bij de aankleding er rondomheen, maar ook die zijn te verantwoorden in die zin dat de helm een ouderwets, ridderlijk, sprookjesachtig gevoel uitdraagt. De kabouters als schilddragers zijn natuurlijk toepasselijk en goed bedacht als variatie op de gebruikelijke leeuwen. Tenslotte heeft het geheel een rijk en imposant uiterlijk, wat natuurlijk erg goed past bij een park als de Efteling. Maar uiteindelijk kan dit wapen wellicht beter gebruikt worden als logo dan als echt wapen voor de Efteling.

   Het wapen in het park
Het wapen is natuurlijk door Anton Pieck getekend tijdens de ontwikkelingsjaren van het park, en het vertegenwoordigt dan ook met name het Sprookjesbos. Heden ten dage is de Efteling toch wel zo’n vijf keer groter dan het Sprookjesbos, en tijdens die ontwikkeling is het wapen dan ook verdwenen als symbool voor het park, toen het plaats maakte voor Pardoes de Tovernar, die de Efteling als geheel beter moest gaan representeren.

Is het wapen dan helemaal verdwenen? Neen. Het wapen verschijnt sinds 1995 weliswaar niet meer op de achterkant van de fotoboekjes en sinds 1982 niet meer op de parkplattegronden, maar het is nog wel te vinden. Sinds 1996 kan geen enkele bezoeker meer heen om het grote in-kunststof-uitgevoerde wapen boven de parkplattegrond op het Dwarrelplein, zij het dat deze versie totaal raadselachtig is uitgevoerd. De enige overeenkomst met de eerdere wapens is het schild zelf. De oplettende bezoeker vindt sinds 1996 het wapen ook weer in de eerste voorshow van Villa Volta, in het midden van een plank met daarop ook andere accesoires, boven de deuren. Dat is de oude getrouwe uitvoering die vroeger indrukwekkend boven de ingang van het park heeft gehangen. Verder kan de echte fan natuurlijk genieten van het wapen op al zijn oude fotoboekjes, en in de herfst van 2001 dook het wapen ook weer groots op op het Internet. Het Wonderlijke WC Web opende haar deuren, met een gigantisch Eftelingwapen op de voorpagina. Ook dit was een variant op het oorspronkelijke wapen (zie beschrijving hieronder), maar deze keer met een humoristische inslag die verwees naar het onderwerp van de site. Was het toen al bekend dat het wapen zou gaan terugkeren in de Efteling, of was dit gewoon weer een perfect geplande prelude op het jubileumjaar? Hoe het ook zij, het blijft om het oude wapen gaan, dat wellicht toch niet meer zo geschikt is als symbool voor de Efteling. Of toch wel?

Men zou zich kunnen afvragen hoe een nieuw Eftelingwapen eruit zou moeten gaan zien. Een wapen dat net zoals Pardoes het hele park symboliseert. Alle attracties daarin weergeven zou niet eens lukken, dat zijn er veel te veel. Men zou eindeloos blijven discussiëren over welke attractie het dan als enige mag doen. De familie Pardoes erin zetten zou belachelijk zijn, een wapen is tenslotte geen statiefoto. Alleen de Pagoda afbeelden zou weer te cheesy zijn, een wapen is tenslotte geen parkfolder. Nee, de huidige samenstelling is zo gek nog niet. Het Sprookjesbos is tenslotte de oorsprong van de Efteling, en de figuren uit dat prachtige stuk natuurgebied zijn herkenbaar voor iedereen die het park eens bezocht heeft. Kabouter Efteling en de Sprookjesbosheks zijn net zo representatief voor het park als Pardoes. Misschien nog wel meer; de oorsprong van de Efteling ligt immers bij kabouters en heksen en niet bij over-het-paard-getilde Disneyaftreksels.

Daarom is het ook perfect dat juist nu, in het Eftelingse gouden jubileumjaar, er naast Pardoes ook weer op veel plaatsen naar het Eftelingwapen gekeken kan worden. Het wapen staat zoals gezegd alweer in vernieuwde vorm afgebeeld op de parkfolder en de parkinformatiebrochure, en het verschijnt op meerdere plaatsen in De Bonte Harlekyn, waar de jubileumtentoonstelling te vinden is. Ook pronkt het nog steeds boven een dienstdeur in Efteldingen en op de wagons van de Stoomtrein. Het wapen gaat eveneens pronken op het jubileumboek en vast en zeker weer een keertje op het nieuwe fotoboekje. Of tenminste, dat mogen we toch hopen.

Het Eftelingwapen is tenslotte een prima weergave van waar de Efteling voor staat. Sprookjes en romantiek. Maar een echt wapen? Nee. Toch echt meer een logo. Had Anton maar wat vaker in de zuidoosthoek van zijn Herautenplein moeten gaan zitten, en onder het bellen van de klok met de experts moeten keuvelen. Wil de Efteling dit echter wèl als echt wapen voeren, dan kunnen we daar eigenlijk niks van zeggen. Want in sprookjes, is álles mogelijk...